ابن‌زبیر ابوجعفر احمد بن ابراهیم ثقفیاِبْنِزُبَيْر، ابوجعفر احمد بن ابراهیم ثقفی (۶۲۷ق - ۷۰۸ق/ ۱۳۰۸-۱۲۳۰ م)، محدث، نحوی، قاری، مفسر، ادیب و مورخ اندلسی معاصر نصریان غرناطه است. ۱ - تولددر جَیان که موطن اجداد وی از جمله نیای بزرگش کعب بن مالک بود و در خانواده‌ای توانگر و معروف دیده به جهان گشود. ۲ - مساعدت پدردوران کودکی و نوجوانی را در همان‌جا گذراند و در ۶۴۳ق/۱۲۴۵م به دنبال تصرف جیان به دست مسیحیان همراه پدر این شهر را ترک گفت. پدرش که مردی توانگر بود، او را در طلب علم و استفاده از محضر بزرگان مساعدت بسیار کرد. [۱]
محمد بن عبدالله ابن‌خطیب، الاحاطة، ج۱، ص۱۹۵-۱۹۶، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.
۳ - مشایخ و شاگردانابنزبیر قرائات سبع و سنن نسایی را نزد ابوالحسن شاری فرا گرفت [۲]
محمد بن احمد ذهبی، ذیول العبر، ج۴، ص۲۰، به کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
[۳]
احمد بن علی ابن‌حجر، الدرر الکامنة، ج۱، ص۹۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۲ق/ ۱۹۷۲م.
و از ۶۴۵ق نزد بسیاری از مشاهیر علم و ادب که ابن فرحون [۴]
ابراهیم بن علی ابن فرحون، الدیباج المذهب، ج۱، ص۱۸۹، به کوشش محمد الاحمدی ابوالنور، قاهره، ۱۹۷۴م.
شمار آنان را قریب ۴۰۰ تن دانسته است، به تحصیل علوم مختلف از جمله تاریخ ، نحو ، رجال ، فقه و حدیث پرداخت [۵]
خلیل بن ایبک صفدی، الوافی بالوفیات، ج۶، ص۲۲۲، به کوشش س ددرینگ، بیروت، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
و در زمره علمای بنام اندلس درآمد و در شهرهای مالقه و غرناطه به تعلیم نحو و قرائت و تفسیر و فقه و اصول و حدیث پرداخت [۶]
محمد بن عبدالله ابن‌خطیب، الاحاطة، ج۱، ص۱۹۶، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.
[۷]
سیوطی، بغیة الوعاة، ج۱، ص۲۹۲، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
و به زودی شهرتش از مرزهای اندلس فراتر رفت [۸]
سیوطی، بغیة الوعاة، ج۱، ص۲۹۲، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
و نامدارانی چون ابوحیان غرناطی [۹]
محمد بن احمد ذهبی، تذکرة الحفاظ، ج۴، ص۱۴۸۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۷ق/ ۱۹۵۸م.
نزد او به فراگرفتن علوم پرداختند. ۴ - ستایش ابوحیانابوحیان فصاحت او را در سخنوی و زبر دستی‌اش را در علوم حدیث و قرائات و نحو و اصول فقه و کلام ستوده و او را از مهربان‌ترین و پارساترین عالمان دانسته است. [۱۰]
خلیل بن ایبک صفدی، الوافی بالوفیات، ج۶، ص۲۲۲-۲۲۳، به کوشش س ددرینگ، بیروت، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
۵ - شاعراو علاوه بر پرداختن به علوم دینی گاه شعر نیز می‌سروده، اما ابن‌خطیب شعر او را فاقد ارزش و زیبایی دانسته است. [۱۱]
محمد بن عبدالله ابن‌خطیب، الاحاطة، ج۱، ص۱۹۷، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.
۶ - محاکمه فزاریوی به هنگام اقامت در مالقه، با مردی به نام ابراهیم فَزاری که مدعی نبوت شده و جنجالی به پا کرده بود، از در مخالفت درآمد، اما چون ابراهیم در بزرگان شهر و به خصوص حاکم مالقه نفوذ بسیار داشت، ابن‌زبیر کاری از پیش نبرد و پس از تحمل محنتهای بسیار ناگزیر مالقه را ترک گفت و راهی غرناطه شد. حاکم غرناطه، امیر ابوعبدالله الغالب (حک ۶۲۹ -۶۷۱ق/۱۲۳۲-۱۲۷۲م) او را به گرمی پذیرفت و سخت گرامی داشت و چندی بعد نیز که ابراهیم فزاری به عنوان فرستاده امیر مالقه به غرناطه آمد، ابن‌زبیر فرصت را غنیمت شمرده و با اجازه سلطان او را محاکمه کرد و کشت. [۱۲]
محمد بن عبدالله ابن‌خطیب، الاحاطة، ج۱، ص۱۹۸، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.
[۱۳]
احمد بن علی ابن‌حجر، الدرر الکامنة، ج۱، ص۹۷-۹۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۲ق/ ۱۹۷۲م.
۷ - حبس و عفوابنزبیر چندی در حمایت امیر ابوعبدالله به سر برد تا آنکه به سعایت برخی مورد خشم سلطان قرار گرفت و به امر وی مدتی در خانه‌اش محبوس شد و در انزوا به کار تألیف پرداخت، اما پس از آنکه مورد عفو سلطان قرار گرفت، کرسی خطابه و منصب امامت مسجد جامع و قضا در امر ازدواج بدو سپرده شد. [۱۴]
سیوطی، بغیة الوعاة، ج۱، ص۲۹۲، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
[۱۵]
محمد بن عبدالله ابن‌خطیب، الاحاطة، ج۱، ص۱۹۸-۱۹۹، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.
۸ - درگذشتوی در اوج شهرت در غرناطه درگذشت. [۱۶]
محمد بن عبدالله ابن‌خطیب، الاحاطة، ج۱، ص۱۹۹، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.
[۱۷]
احمد بن علی ابن‌حجر، الدرر الکامنة، ج۱، ص۹۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۲ق/ ۱۹۷۲م.
۹ - آثارابنزبیر تألیفات متعدد داشته است. آثار موجود وی اینهاست: ۱. صلة الصلة که شامل تراجم علما و مشاهیر اندلس در سده‌های ۶ و ۷ق/۱۲ و ۱۳م است و همانند تکمله ابن‌ابار و الذیل علی الصلة ابن‌فرتون که گویا مفقود شده، ذیلی است بر صله ابن بشکوال، اما ظاهراً صلة الصلة ابن‌زبیر تکمله کتاب ابن‌فرتون است که به ترتیب حروف الفبا مرتب شده است. علاوه بر ذیل ابن‌فرتون تاریخ علماء البیرة و انسابهم و ابنائهم اثر مَلاّحی نیز از مآخذ عمده ابن‌زبیر در تألیف این کتاب بوده است. [۱۸]
احمد بن ابراهیم ابن‌زبیر، صلة الصلة، ج۱، ص۴، به کوشش لوی پرووانسال، رباط، ۱۹۳۷م.
[۱۹]
احمد بن ابراهیم ابن‌زبیر، صلة الصلة، ج۱، ص۸، به کوشش لوی پرووانسال، رباط، ۱۹۳۷م.
[۲۰]
احمد بن ابراهیم ابن‌زبیر، صلة الصلة، ج۱، ص۱۰، به کوشش لوی پرووانسال، رباط، ۱۹۳۷م.
ابن‌ابار [۲۱]
محمد بن عبدالله ابن‌ابار، التکملة لکتاب الصلة، ج۳، ص۴۶۵، به کوشش فرانسیسکو کودرا، مادرید، ۱۸۸۲م.
[۲۲]
احمد بن ابراهیم ابن‌زبیر، صلة الصلة، ج۱، ص۳۲، به کوشش لوی پرووانسال، رباط، ۱۹۳۷م.
و ابن‌خطیب [۲۳]
محمد بن عبدالله ابن‌خطیب، الاحاطة، ج ۲، ص۲۲۷، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.
[۲۴]
محمد بن عبدالله ابن‌خطیب، الاحاطة، ج ۲، ص۲۲۸، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.
در شرح حال علمای اندلس از این کتاب استفاده کرده‌اند. بخش آخر این کتاب آخرین بار در ۱۹۳۷م به کوشش لِوی پرووانسال در رباط به چاپ رسیده است. ابن‌خطیب ذیلی به نام عائد الصلة بر صلة الصلة نوشته است. [۲۵]
محمد بن عبدالله ابن‌خطیب، الاحاطة، ج ۱، ص۱۹۷، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.
[۲۶]
محمد بن عبدالله ابن‌خطیب، الاحاطة، ج ۲، ص۱۳۹، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.
۲. البرهان فی ترتیب سور القرآن، که تاکنون به چاپ نرسیده و نسخه‌هایی از آن در کتابخانه‌های کتانی در مغرب [۲۷]
مجله معهد المخطوطات، ج ۶۵ (۱)، ص۱۸۱، قاهره، ۱۳۷۸ق/ ۱۹۵۹م.
و بانکیپور و خزانة الرباط [۲۸]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۱، ص۸۶، بیروت، ۱۹۸۶م.
موجود است. ۳. ملاک التأویل فی المتشابة اللفظ فی التنزیل در تفسیر قرآن که به گفته ابن‌حجر [۲۹]
احمد بن علی ابن‌حجر، الدرر الکامنة، ج۱، ص۹۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۲ق/ ۱۹۷۲م.
تلخیصی از کتاب یحیی بن سلامة حَصکَفی است. نسخه‌هایی از آن در تونس، کتابخانه زیتونیه، مکه مکرمه، دارالکتب قاهره، خزانة الرباط، [۳۰]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۱، ص۸۶، بیروت، ۱۹۸۶م.
اسکوریال، استانبول [۳۱]
فؤاد سید، فهرس المخطوطات المصورة، ج۱، ص۴۷، قاهره، ۱۹۵۴م.
موجود است. ۹.۱ - دیگر آثارآثار دیگری نیز به او منسوب است که عبارتند از: اعلام بمن ختم به القطر الاندلسی من الاعلام؛ ردع الجاهل علی اعتساب المجاهل فی الرد علی الشرذمة (الشوذیة)؛ [۳۲]
احمد بن علی ابن‌حجر، الدرر الکامنة، ج۱، ص۹۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۲ق/ ۱۹۷۲م.
الزمان و المکان؛ [۳۳]
محمد بن عبدالله ابن‌خطیب، الاحاطة، ج۱، ص۱۹۷، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.
سبیل الرشاد فی فضل الجهاد؛ شرح الاشارة فی الاصول و فهرسة [۳۴]
احمد بن محمد ابن قاضی مکناسی، درة الحجال، ج۱، ص۱۱، تونس، ۱۹۷۰م.
[۳۵]
احمد بن محمد ابن قاضی مکناسی، درة الحجال، ج۱، ص۱۲، تونس، ۱۹۷۰م.
و نیز تعلیقی بر الکتاب سیبویه. [۳۶]
سیوطی، بغیة الوعاة، ج۱، ص۲۹۲، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
۱۰ - فهرست منابع(۱) محمد بن عبدالله ابن‌ابار، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش فرانسیسکو کودرا، مادرید، ۱۸۸۲م. (۲) احمد بن علی ابن‌حجر، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۲ق/ ۱۹۷۲م. (۳) محمد بن عبدالله ابن‌خطیب، الاحاطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م. (۴) احمد بن ابراهیم ابن‌زبیر، صلة الصلة، به کوشش لوی پرووانسال، رباط، ۱۹۳۷م. (۵) ابراهیم بن علی ابن فرحون، الدیباج المذهب، به کوشش محمد الاحمدی ابوالنور، قاهره، ۱۹۷۴م. (۶) احمد بن محمد ابن قاضی مکناسی، درة الحجال، تونس، ۱۹۷۰م. (۷) محمد بن احمد ذهبی، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۷ق/ ۱۹۵۸م. (۸) محمد بن احمد ذهبی، ذیول العبر، به کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م. (۹) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت، ۱۹۸۶م. (۱۰) فؤاد سید، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره، ۱۹۵۴م. (۱۱) سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م. (۱۲) خلیل بن ایبک صفدی، الوافی بالوفیات، به کوشش س ددرینگ، بیروت، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م. (۱۳) مجله معهد المخطوطات، قاهره، ۱۳۷۸ق/ ۱۹۵۹م. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوجعفر ابن‌زبیر»، ج۳، ص۱۲۶۳. [[رده:ادیبان] |